Wiejskie ogrody tradycyjne

źródło

Od trzech lat, odkąd zobaczyłam (chyba już nieistniejącą) rabatę wiejską w warszawskim ogrodzie botanicznym, chodzi za mną klimat wiejskiego, przydomowego ogródka – niestety, chyba zupełnie nieprzekładalny na rzeczywistość małej miejskiej loggi o południowej wystawie.

Ogródki wiejskie są chyba najpełniejszym wyrazem przekonania, że ładne jest to, co użyteczne:

• Sam ogród jako taki był wizytówką gospodarstwa, świadectwem pracowitości i zmysłu estetycznego gospodyni, lub – dotyczyło to w szczególności ogrodu kwiatowego – mieszkających w domu panien na wydaniu. Przy najuboższych zagrodach ogrodów nie było.

• Drzewa spełniały wielorakie funkcje: oprócz drzew owocowych (których miejsce zasadniczo było w sadzie), sadzono w ogrodach drzewa liściaste, często przesadzone z najbliższego lasu (drzewa iglaste uważano za „smutne”, „dzikie”). Drzewa te dawały cień (w dużych obejściach zdarzały się 'gaiki', czyli nasadzenia kilku drzew), chroniły dach domu przed nadmiernym nasłonecznieniem, a zabudowania gospodarskie przed pożarem, dawały też pożywienie pszczołom (spadź, kwiaty lipy). Wierzono też, że stare drzewa, rosnące przy domu od wielu pokoleń, przynoszą mu szczęście (#LexSzyszko).

• Krzewy, wraz z drzewami, nadawały charakter ogrodowi w okresie spoczynku roślin. Popularne były krzewy ozdobne i pachnące, takie jak jaśminowiec wonny, bez lilak, bez czarny (o wielorakich zastosowaniach leczniczych), kalina koralowa (tzw. buldeneż, czyli śnieżna kula) oraz róże.

• Rośliny zimozielone – wiejska wariacja na temat  żywopłotów sadzonych w magnackich ogrodach – nadawały ogrodowi zorganizowany charakter, stanowiły tło dla roślin zielnych i osłonę w czasie ich wschodzenia. Popularne prócz ligustru barwinek i bukszpan były też wykorzystywane do robienia palm wielkanocnych i zdobienia koszyków ze święconką.

• Zioła, część ogródka przedokiennego, dawały gospodarzom ten komfort, że potrzebne zioła kuchenne, lecznicze i obrzędowe były zawsze pod ręką.

• Popularne kwiaty, poza ikonicznymi i ukochanymi przeze mnie malwami, to pochodzące z lasów pierwiosnki. niezapominajki, konwalie, przylaszczki, paprocie, oraz zapożyczone z ogrodów dworskich gatunki ozdobne, takie jak tulipany, szafirki, dalie, peonie, narcyzy, floksy, rudbekie, ostróżki, lwie paszcze, chryzantemy, astry, komosy. 

Sposób planowania tradycyjnych ogrodów wiejskich świadczył o dużej potrzebie porządkowania rzeczywistości, przewidywalności, ładu. Geometryczne, zagrabione ścieżki, sztywne, przystrzyżone żywopłoty, opielone grządki dawały satysfakcję oku, ale były wymagające w pielęgnacji. Rośliny sadzono na w miarę stałych stanowiskach, nieco tylko różniących się z regionu na region – na nasłonecznionym miejscu pod oknem rosły zioła, przy ogrodzeniach sadzono kwiaty wysokie, drzewa sadzono na uboczu zagrody lub w pobliżu zabudowań gospodarskich.

Niestety, ogrody wiejskie odchodzą w przeszłość – do tego stopnia, że trudno mi było znaleźć zdjęcie do tego wpisu (dużo było zdjęć stockowych wiejskich angielskich ogródków, albo współczesnych koszmarków z tabliczkami 'Wilkommen' lub figurkami krasnoludków). Tradycyjne ogrody są dziś  uważane za nieładne, naiwne, i wypierają je sztampowe, ale łatwe w utrzymaniu skalniaczki lub nasadzenia identycznych w całym kraju McKrzewów ze szkółek ogrodniczych. Osoby, które 'dziedziczą' tradycyjne ogrody często nie zdają sobie sprawy z ich znaczenia kulturowego, ani z tego, że wraz z tradycyjnymi ogrodami giną rzadkie odmiany roślin ozdobnych – niektóre odmiany rosną/ rosły tylko w jednej wsi, albo wręcz tylko przy jednej posesji!

Co trzeba wiedzieć, żeby założyć własny ogród w tradycyjnym stylu (na podstawie broszury „Wiejskie ogrody – zapomniana tradycja” oraz strony Tradycyjne wiejskie ogródki):

• Obejrzyjmy kilka wiejskich ogródków (może zachowały się jakieś w okolicy, można też zasięgnąć informacji np. w najbliższym skansenie), i na ich podstawie stwórzmy podobny.

• Zaplanujmy ogród na papierze – należy rozrysować plan alejek i grządek, biorąc pod uwagę duże i trwałe rośliny, takie jak silnie rosnące byliny, krzewy, drzewa. Wtedy będziemy mieć pewność, że zmieszczą się wszystkie wymarzone rośliny, a plan nie rozminie się z geometrią. 

• Kompozycja ogrodu powinna być prosta, jego środkowa część – podkreślona, rabaty symetryczne.

• Duże drzewa i krzewy powinny być posadzone na obrzeżach ogrodu, pachnące krzewy – o ile nie będzie nas od ich zapachu boleć głowa – np. blisko okna.

• Krzewy zimozielone sadzimy w formie małych, strzyżonych żywopłotów podkreślających geometryczne założenie ogródka.

• Sadzimy według zasady drabinki: w pierwszej linii rośliny najniższe, w następnych coraz wyższe, a na obrzeżach i w narożnikach duże rośliny i krzewy.

• Wybieramy rośliny lokalne (zachowując tym samym regionalny charakter ogrodu), ale po rośliny i nasiona zwróćmy się do sąsiadów, zamiast pozyskiwać często chronione gatunki z lasów i łąk.

• Wybierzmy kwiaty szybko rozrastające się, tworzące dużo kwiatów, łatwe w uprawie; zacznijmy od posadzenia niekłopotliwych, barwnych, obficie i długo kwitnących bylin; potem uzupełnijmy ogród roślinami jednorocznymi.

• W przypadku wątpliwości co do doboru kolorów – doskonale sprawdza się tradycyjna paleta żółci, czerwieni i niebieskiego. 

Źródła/ strony do przeczytania: 

1. Kwiaty, zioła, drzewa i krzewy owocowe w wiejskim ogródku - tekst Elżbiety Borkowskiej-Gorączko
2. Strona Muzeum w Olsztynku
3. Tradycyjne wiejskie ogródki - tekst Barbary Perkowskiej
4. „Wiejskie ogrody – zapomniana tradycja”, Mariola Kukier-Wyrwicka, Dariusz Wyrwicki, broszura wydana przez Ogród Botaniczny Uniwersytetu Warszawskiego.

I na koniec małe ogłoszenie – to ostatni moment, żeby kupić/zamówić tatarak, którym tradycyjnie zdobi się domy w Zielone Świątki. Polecam kwiaciarnie przykościelne albo przyozdabiające kościoły – prawdopodobnie panie florystki będą i tak zamawiać tatarak, żeby przyozdobić kościół. (Nie polecam zrywania go –  patrz „Tatarak” Iwaszkiewicza/ Wajdy).

„Musiało być wszędzie zielono: w oknach, ścianach, płotach - musiało się mienić świeżym liściem (...). W okolicach Pińczowa na ten dzień mieszkańcy wsi rozrzucają tatarak po podłodze w izbach i przed sieniami, a ponadto majętniejsi włościanie pieką na te święta placek z twarogiem, powszechnie tu nazywany kołaczem” (W. Siarkowski, „Materyjały do etnografii ludu polskiego z okolic Pińczowa”, reprint Kielce 2000, s. 25).