Pamięć Wielkiej Wojny

11 listopada, gdy większość Europy w smutku i zadumie wspomina koniec trwającej ponad cztery lata hekatomby, my świętujemy wyłącznie odzyskanie niepodległości.

– pisze w „Turbopatriotyzmie” (z którego pochodzą wszystkie cytaty zawarte w tym wpisie) Marcin Napiórkowski. I faktycznie, w Wielkiej Brytanii I wojna ma status konfliktu, który pochłonął życia wielu wartościowych przedstawicieli klasy wyższej średniej i wyższej (porównywalny z legendą Powstania Warszawskiego), a Francuzi do tej pory pamiętają cierpienia wywołane użyciem gazów bojowych. Rok temu próbowałam przekonać dyrekcję, by w trakcie obchodów rocznicy odzyskania niepodległości wspomniano o tym, że dla nas ta data ma kompletnie inny wydźwięk, niż w krajach zachodnich, i nie tylko dlatego, że – co oczywiste – Polska wróciła wtedy na mapę Europy. Napiórkowski zauważa:

Tysiąclecie polskich dziejów opowiadamy tak, jakby to była wyłącznie historia walki o niepodległość i tracenia jej. Nie dostrzegamy różnicy między państwem Mieszka, Jagiełły, Rzeczpospolitą Obojga Narodów i współczesną Polską. To przecież tylko kolejne odsłony odwiecznego starcia między Polską i nie-Polską.

Na zeszłorocznym wykładzie niepodległościowym nie byłam, w tym roku zaproszono... specjalistę od zbrodni katyńskiej. Co ma sens o tyle, że – jak wynika z poprzedniego cytatu – nie do końca umiemy sobie zmapować I wojnę światową: walczyliśmy w niej wcieleni do wojsk zaborców, de facto nie walczyliśmy w niej z nikim i z nikim nie wygraliśmy, nie wpisuje się więc ona w podstawowe dla polskiego widzenia historii narracje konfliktu i zdrady. Dlatego, jak pisze autor,

I wojna światowa w zasadzie nie istnieje w naszej pamięci. Nie upamiętniają jej sejmowe uchwały, zajmuje niewiele miejsca w podręcznikach, jej traumatyczny wydźwięk całkowicie tłumią późniejsze horrory nazistowskich i komunistycznych zbrodni.

Z żołnierzami siedzącymi w okopach I wojny „zaprzyjaźniłam” się jako trzynastolatka, kiedy ściągnęłam z półki jeden z tomów autobiografii Blaise'a Cendrarsa, „Rażony gromem”. Ta barwna, anarchistyczna opowieść być może nie oddaje całości okopowego doświadczenia, maskując horror wisielczym humorem, ale przemówiła do mnie bardziej, lub raczej na zupełnie innym poziomie, niż cokolwiek, co jako nastolatka przeczytałam o drugiej wojnie. (Dlaczego dzieciakom, prócz lektur o obozach i Powstaniu Warszawskim, nie polecić „W księżycową jasną noc?” Albo wciskającej w fotel „Kryptonim Verity”?) W zasadzie to Cendrars mnie uformował: nauczył mnie miłości do modernizmu, w jego zachodniej odsłonie – jego stylu literackiego i widzenia człowieka jako fundamentalnie pękniętego i szukającego sensu – i ciekawości dla I wojny i jej konsekwencji.

Jednak I wojna, prócz tego, że jest socjologicznie fascynująca, jest także politycznie ważna, i trzeba z niej regularnie wyciągać bardzo aktualne dla Europy wnioski:

I wojna światowa doprowadziła nowoczesny patriotyzm zorganizowany wokół kategorii narodu na skraj przepaści. (Oglądana z tej perspektywy II wojna jest kolejnym wielkim krokiem naprzód). Był to kulminacyjny, a zarazem zwrotny punkt w dziejach europejskiego patriotyzmu. (...) już po wielkiej wojnie dla niemal wszystkich w Europie było jasne, że miłość ojczyzny posunięta poza pewną (trudną do ustalenia) granicę czyni społeczeństwo podatnym na manipulację i może prowadzić do bardzo niebezpiecznych rezultatów. II wojna światowa jest powszechnie pamiętana jako wojna sprawiedliwa, gdzie zło i dobro były wyraźnie rozdzielone między strony konfliktu. Nie zapewnia więc dostatecznie jasnej opowieści o niebezpieczeństwach nacjonalizmu.

(Szczegółowy i interesujący opis genezy konfliktu, w którym każda ze stron była współwinna śmierci 8,5 miliona osób, ran i kalectwa 29,7 miliona, oraz zaginięcia 7,7 miliona ludzi, znajdziecie w książce Christophera Clarka „Lunatycy. Jak Europa poszła na wojnę w roku 1914”. Dla porównania – tu tekst o ofiarach II wojny.)

Reasumując: książkę Napiórkowskiego polecam, choć jeszcze jej nie skończyłam. Jej dużą zaletą jest dla mnie wyważenie – Napiórkowski nie panikuje, ale opisuje i analizuje, ze zrozumieniem dla strony, która jest dla mnie tą drugą. „Turbopatriotyzm” pomógł mi zrozumieć, co na przestrzeni ostatnich kilku, a raczej kilkunastu lat stało się w Polsce (z Polską?); jak liberalny model patriotyzmu, skażony ideą „misji cywilizacyjnej”, zniechęcił do siebie dużą część społeczeństwa; co dzieje się z językiem polityki; i przede wszystkim dlaczego ludzie, którzy puszczają race na marszach 11 listopada, potrzebują czuć, że są minimalizowaną, sekowaną mniejszością – choć wcale tak nie jest. 

I na tym dzisiaj zakończę.

Zdjęcie tytułowe: Belinda Fewings, Unsplash. Papierowe maczki są stosowanym w krajach anglosaskich symbolem pamięci o poległych żołnierzach.