Korzyści ze spacerów po cmentarzach

Usłyszałam ostatnio, że powinnam się codziennie wyprowadzać na spacer – co mnie nie zaskoczyło – ale że powinien to być inny spacer, niż do tej pory, raczej kontynentalny niż brytyjski; zamiast iść na żwawą przebieżkę, powinnam chodzić powoli, przyglądając się światu i chłonąc szczegóły. A że nie jest o to łatwo w okolicy, którą przez ostatnie czternaście miesięcy zdeptałam wszerz i wzdłuż jak spacerniak, wsiadłam w tramwaj i wybrałam się na najbliższy, dość zresztą historyczny, cmentarz.

***

Jako nastolatka nie przesiadywałam na cmentarzach tyle, co jedna z moich ówczesnych przyjaciółek, ale zdarzało mi się tam szukać ciszy; kiedy nie mieliśmy ochotę rozrabiać w parku miejskim, chadzało się posiedzieć i pogadać na cmentarzu żołnierzy radzieckich – spokojnym, położonym na uboczu, geometrycznie zdepersonalizowanym.

Później zaczęłam regularnie zapalać lampki na grobach ludzi, których kojarzyłam za życia, bądź których poznałam już tylko z nagrobków: na grobie malarki z naszej ulicy, która odrzuciła towarzystwo ludzi i dzieliła życie z gromadą psów; na zaniedbanym grobie, sąsiadującym z grobem moich dziadków; na grobie małżeństwa, zmarłego na przełomie XIX i XX wieku – ona z wysoką fryzurą i bujnym biustem, starsza od niego o parę lat, on sprawiający wrażenie drobniejszego, z pięknie wypomadowanym wąsem.

Z czasem zaczęłam chodzić na stare cmentarze, gdzie ból jest zwykle cichszy, drzewa wyższe, ludzi mniej, a nagrobki bardziej zróżnicowane. Polubiłam czytanie epitafiów – nie tylko dla rozbawienia („żona sędzi”), refleksji (groby dzieci, zawsze), czy dłuższych lub krótszych list dokonań życiowych (czy mogłyby wrócić nagrobki z napisem „obywatel”?), ale też szukając oswojenia strachu przed śmiercią. Pamiętam, jak kiedyś na cmentarzu żydowskim zobaczyłam nagrobek młodej kobiety zmarłej tuż przed II wojną, i przeczytałam epitafium świadczące o cierpieniu jej rodziny: może tak jednak było lepiej, pomyślałam, może ominął ją strach, cierpienie, odczłowieczenie.

***

Oprócz czysto estetycznego wymiaru – na niektóre cmentarze można chodzić jak do muzeum – najbardziej interesuje mnie wymiar ludzki. Dla osób, które żyją częściowo w przeszłości, czytanie, wyprawa do muzeum lub na cmentarz to jedyne formy kontaktu z ludźmi, których podziwiają. Ostatnio jednak na cmentarzu udało mi się rozwiązać zagadkę relacji wiążącej dwie znane mi osoby, jak się okazało, rodzinnej; zrobiłam zdjęcie nagrobka, na którym występowały oba nazwiska, i przesłałam je koleżance. „Prowadziłaś śledztwo na cmentarzu?” – odpowiedziała.

Cmentarz to jeszcze jedna, bardzo ostateczna, forma kroniki towarzyskiej.

***

Ważne są też nieistniejące cmentarze, dokumentujące to, co wymazane. Dowodem naszego strachu przed śmiercią i chorobą było zniwelowanie na początku XX wieku (ledwie trzydzieści pięć lat po jego założeniu!) praskiego cmentarza cholerycznego pod budowę węzła kolejowego, i przeniesienie szczątków zmarłych do wspólnej, dziś niedostępnej, mogiły.

Zjawisko znacznie mroczniejsze udokumentował w wydanym w 2013 roku albumie „Macewy codziennego użytku” fotograf Łukasz Baksik, który zaczął szukać macew z nieistniejących już cmentarzy żydowskich, i dokumentować przypadki ich wykorzystania:

Macewy jako płyty chodnikowe i krawężniki, jako żarna (wykorzystywane przy mieleniu ziarna do wyrobu chleba), element muru czy podmurówki domów, jako schody, utwardzenie dróg polnych, jako obudowa piaskownicy dla dzieci, w końcu macewy jako nagrobki – tyle że chrześcijańskie. A także macewy jako eksponat muzealny – wszystkie te zastosowania pokazują dobitnie, że miejsce macew jest na terenie kirkutu. Tam jednak ich nie ma. (źródło)

Praca Łukasza Baksika jest właśnie dokumentowaniem braku:

– Największe efekty daje [...] metoda bezpośrednia: znajduję w jakiejś miejscowości cmentarz, sprawdzam, ile osób liczyła tamtejsza gmina żydowska przed wojną, i już wiem, że na cmentarzu powinno być kilka tysięcy nagrobków, a nie ma ani jednego. Co się z nimi stało? Przecież nie zapadły się pod ziemię, gdzieś są. (Z zamieszczonego w albumie wywiadu przeprowadzonego przez Agnieszkę Kowalską, cytat za stroną culture.pl)

Toczak (koło szlifierskie) w miejscowości Brok w Mazowieckiem, wykonany w II połowie XX wieku. Zdjęcie: Łukasz Baksik. Via

Nie mogłam tego wyrzucić z głowy, ale chyba nie powinnam.

***

Do przeczytania, zapewne w ciągu najbliższych dwóch tygodni!

Zdjęcie tytułowe: Chris Arthur-Collins, Unsplash.